Chcąc zgłębić początki piwowarstwa, najczęściej natrafimy na informacje o tym, że pionierami w tej dziedzinie byli Sumerowie. Rzeczywiście, są oni uznawani za pierwszą cywilizację, która zajmowała się wyrobem piwa i pozostawiła po sobie źródła pisane, dające nieco więcej światła na działalność na niwie piwowarskiej. Niemniej, badania archeologiczne potwierdzają, że ludzkość zajmowała się wyrobem piwa już kilka tysięcy lat wcześniej przed cywilizacją sumeryjską i zanim jeszcze zaczęła zajmować się rolnictwem.

Odkrycie z Jiahu

W latach 80. ubiegłego stulecia, w pobliżu miejscowości Jiahu, w chińskiej prowincji Henan archeolodzy natknęli się na pozostałości po osadzie z okresu neolitu. Na podstawie znalezisk oszacowano, że czas istnienia owego siedliska należy datować na okres przypadający pomiędzy 7000-5700 r. p.n.e. W pracach badawczych brał udział Patrick McGovern, który współpracował z browarem Dogfish Head Craft Brewery przy powstaniu serii piw „Ancient Ales” (w tym inspirowane znaleziskiem piwo Chateau Jiahu). Wnioski archeologów były jednoznaczne. Okazało się, że społeczność zamieszkująca ową osadę była bardzo dobrze zorganizowana. Zajmowano się tam uprawą ryżu oraz innych roślin, hodowano zwierzęta, a także wykonywano szereg narzędzi o rozmaitym przeznaczeniu (w tym instrumenty muzyczne).

Zebrany materiał biologiczny z odnalezionych pozostałości naczyń poddano analizom laboratoryjnym, których wynik wskazywał jednoznacznie, że do wyrobu napoju fermentacyjnego użyto ryżu, winogron, głogu oraz miodu. Nie wiadomo, czy ziarno ryżu poddawano obróbce w celu konwersji skrobi. Jeśli nawet tak czyniono, sam sposób pozostaje zagadką. Najprawdopodobniej w tym celu wykorzystywano amylazę zawartą w ludzkiej ślinie lub grzyby pleśniowe. Także inne szczegóły na temat procesu technologicznego owiane są mgłą tajemnicy. 

Naczynia z pozostałościami napoju alkoholowego znaleziono w miejscu pochówku, co sugeruje, że najprawdopodobniej pełnił on funkcję sakralną – składano go do grobu zmarłemu jako aprowizację w podróży do świata zmarłych. Źródła historyczne z późniejszych okresów opisujące zwyczaje panujące w Chinach wskazują na złożoność obrzędu pogrzebowego i integralną rolę, jaką odgrywały w ich trakcie napoje alkoholowe. 

Świątynia Göbekli Tepe

W 2012 roku opublikowano na łamach magazynu Antiquity doniesienia na temat znalezisk na stanowisku archeologicznym Göbekli Tepe, które usytuowane jest w południowo-wschodniej Turcji. Odnaleziono tam pozostałości po miejscu uważanym za najstarszą świątynię świata. Do dziś zachowały się filary o wysokości wynoszącej nawet 6 metrów (o wadze dochodzącej do 16 ton) oraz fragmenty budynków. Podczas prac wykopaliskowych odkryto rynnowe zbiorniki wykonane z wapienia o pojemności wynoszącej około 160 litrów. Na dnie tych naczyń znaleziono przebarwienia, których analiza laboratoryjna wskazała jednoznacznie na obecność szczawianu wapnia. Jest to główny związek obecny w tak zwanym kamieniu piwnym – osadzie pojawiającym się w zbiornikach służących do produkcji piwa. Zbadany osad datowany jest na 11000 lat. W miejscu wykopalisk odnaleziono także pozostałości pieców, które mogły służyć do suszenia słodu. Wiadomo, że ludzie zamieszkujący niegdyś eksplorowany region uprawiali pszenicę samopszę, a ta mogła być bazowym surowcem piwowarskim. 

Niemiecki archeolog, Klaus Schmidt, który brał udział w badaniach do 2014 roku uważał, że motywacją do rozpoczęcia uprawy roślin jadalnych była ciężka praca wykonywana podczas budowy owego kompleksu służącego za miejsce zgromadzeń, gdzie modlono się i ucztowano (wystawne uczty stanowiły demonstrację wysokiej pozycji społecznej). Wnioski niemieckich naukowców są następujące: to właśnie kolektywne spożywanie napojów alkoholowych (w tym przypadku piwa) było czynnikiem budującym więzi w formujących się społecznościach neolitycznych, które z czasem tworzyły osady. Cementowanie więzi społecznych sprzyjało kolektywnemu tworzeniu większych przedsięwzięć, jak choćby budowa świątyni Göbekli Tepe.    

Wykopaliska w jaskini Rakefet

W październiku 2018 roku opublikowano na łamach magazynu Journal of Archaeological Science: Reports wyniki badań grupy naukowców z Uniwersytetu Stanforda współpracujących z badaczami z uniwersytetu w Hajfie. Rzucają one nowe światło na początki piwowarstwa. Do odkrycia doszło w jaskini Rakefet znajdującej się na terenie Izraela (niedaleko Hajfy). Rejon ten jest badany już od lat 30-tych XX wieku i dostarczył przez ten czas wielu ciekawych znalezisk na temat żyjących tam niegdyś zbieracko-łowieckich społeczności określanych mianem kultury natufijskiej. 

Kulturę tą, której nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego Wadi-an-Natuf w Izraelu, cechowało stosowanie relatywnie zaawansowanych narzędzi wykonywanych głównie z kości i kamieni. Z biegiem czasu zaczęto odchodzić od koczownictwa na rzecz osiadłego trybu życia. Według jednej z hipotez, to właśnie przedstawiciele tej kultury archeologicznej mogli być pionierami w zakresie rolnictwa. 

We wspomnianej wyżej jaskini odnaleziono ślady w postaci osadów biologicznych świadczące jednoznacznie o tym, że ludzkość już 13000 lat temu zajmowała się wyrobem piwa. 

Owo znalezisko, to najstarszy znany dowód na wytwarzanie napojów alkoholowych przez człowieka. Osad w kamiennych moździerzach, który stanowią ślady pszenicy, jęczmienia, owsa, roślin strączkowych oraz lnu został znaleziony w pobliżu miejsca pochówku, co świadczyć może o fakcie, iż wyrób piwa – poza przeznaczeniem konsumpcyjnym – pełnił też funkcję społeczną i sakralną. Li Liu, stojąca na czele grupy badawczej, przyznaje, że głównym celem badań było poznanie diety ludzi zamieszkujących dzisiejszy Bliski Wschód sprzed kilkunastu tysięcy lat. Nie spodziewano się, że zostaną tam odnalezione dowody wytwarzania napojów alkoholowych. Co więcej, najprawdopodobniej już wtedy stosowano słodowanie oraz zacieranie, a uzyskaną brzeczkę (której zapewne bliżej było do owsianki) poddawano fermentacji. Świadczyć mogą o tym fragmenty skrobi obecne w materiale biologicznym z charakterystycznymi śladami (uszkodzeniami) typowymi dla fermentacji poprzedzonej zacieraniem ziarna. Skrobia pochodząca z naczyń była bardzo zbliżona do tej obecnej w piwie uwarzonym w laboratorium Uniwersytetu Stanforda, jako próbę odtworzenia napoju alkoholowego sprzed kilkunastu tysięcy lat.  

Znaczenie

Zaprezentowane powyżej wyniki badań pokazują jednoznacznie, że rodzaj ludzki parał się piwowarstwem na długo przed rozkwitem cywilizacji sumeryjskiej. Nie są to odkrycia, z powodu których należałoby pisać podręczniki szkolne na nowo (zważywszy na ustawę o wychowaniu w trzeźwości), niemniej pokazują, że musimy zweryfikować dotychczasową wiedzę dotyczącą historii piwowarstwa. Jednocześnie, nawiązując do omówionego w poprzednim tekście akademickiego sporu, dają one argument do ręki zwolennikom teorii, według której być może piwo było główną motywacją do zapoczątkowania rewolucji rolniczej kilkanaście tysięcy lat temu. Na uwagę zasługuje fakt odnalezienia śladów działalności piwowarskiej w miejscach związanych z kultem zmarłych i/lub religijnym. Wskazuje to na istotną rolę, jaką odgrywało piwo w dawnych społecznościach. 

Co ciekawe, również na obszarze zamieszkiwanym dawniej przez kulturę natufijską znaleziono najstarsze dowody na wypiek chleba. Najstarsze ślady związane z działalnością piwowarską datowane są na 11700-13700 lat, a chleba – 11600-14600 lat. Jak już wspomniałem w ostatnim tekście, być może pytanie czy rodzaj ludzki najpierw wytwarzał z ziaren chleb czy piwo, pozostanie na zawsze otwarte. Wspomniany wcześniej Patrick McGovern twierdzi, że niezależnie od wyniku tej debaty, na pewno pierwszymi napojami alkoholowymi wytwarzanymi przez człowieka były te na bazie soków owocowych (wino) i/lub miodu (miód pitny) z uwagi na zawarte w nich cukry proste i brak potrzeby konwersji skrobi na cukry fermentowalne, jak to ma miejsce w przypadku wyrobu piwa.        

Chcecie więcej?

• Przeczytajcie o tym co skusiło ludzi do rolnictwa – piwo czy chleb?
• Jak wyglądała piwna rewolucja na świecie? O tym dowiecie się więcej tutaj i tutaj.

Bibliografia:

• Ian S. Hornsey: „A History of Beer and Brewing”, RSC Paperbacks, Cambridge, 2004,
• Patrick McGovern: „Uncorking the Past: The Quest for Wine, Beer, and Other Alcoholic Beverages”, University of California Press, 2009. 
• https://news.stanford.edu/
• https://www.livescience.com/
• https://www.history.com/
• https://www.newscientist.com/
• https://www.elsevier.com/
• https://www.archaeology.org/
• https://stanfordmag.org/
• https://brewminate.com/
• https://www.studyfinds.org/

Fotografia:

• Autorem zdjęcia w nagłówku jest / Author of the picture in the header is: www.woodenearth.com